Średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta wraz z fragmentami murów obronnych
Miasto zbudowane było w kształcie słowiańskiej owalnicy z rynkiem pośrodku i dwiema bramami wjazdowymi - od wschodu i od zachodu. Ten układ urbanistyczny został zachowany do dzisiaj. Jedną z największych osobliwości Żor są zachowane części średniowiecznych murów obronnych z przełomu XIIIi XIV wieku, co należy do rzadkich przypadków na Śląsku. Odrestaurowane fragmenty czternastowiecznych murów można podziwiać na starym cmentarzu obok kościoła pw. św. św. Apostołów Filipa i Jakuba.
Zabudowa Rynku
Zabudowa ciągu uliczek Bramkowa i Murarska istnieje na miejscu dawnej fosy i murów obronnych, które częściowo uległy rozbiórce po wielkim pożarze miasta w 1807 roku. Domy te mają charakterystyczne dachy siodłowe z profilowanym gzymsem pod okapem oraz ciekawe portale łukowe, w zwieńczeniu których istnieją daty wzniesienia lub godła cechowe właścicieli. Zachowane zostały w niektórych ozdobne klepkowe drzwi do sieni oraz sklepienia ceglaste i stropy belkowe. Na uwagę zasługuje budynek dawnego szpitala miejskiego. Budowę pierwotnego gmachu szpitala rozpoczęto w roku 1885. Pawilon Chorób Zakaźnych dobudowano do elewacji tylniej w 1895r. Jest to budynek murowany, z cegły, nie tynkowany. Piętrowy, nakryty niskim dachem, z wydatnym okapem. Otwory okienne zamknięte lekkim łukiem odcinkowym, cokół zaakcentowany profilowanym gzymsem.
Kościół farny p.w. św. Apostołów Filipa i Jakuba
Dzieje kościoła parafialnego wiążą się bezpośrednio z powstaniem miasta. Jego budowę datuje się na I połowę XIV wieku. Stan kościoła na przestrzeni dziejów ulegał różnym zmianom architektonicznym. Było to powodowane licznymi pożarami i częstymi działaniami wojennymi, niemniej jednak odbudowa zawsze nawiązywała do poprzednich wersji. O wartości zabytkowej niech świadczy fakt umieszczenia tego obiektu w rejestrze zabytków już w 1932 roku. Gotycką zabytkowość wyznaczają zachowane mury o wendyjskim układzie cegieł, z użyciem kamienia do elementów konstrukcyjnych, zdobniczych oraz elementów halowej konstrukcji korpusu. Oryginalną cechą kościoła jest pięcioprzęsowa budowa halowa o trzech nawach różnej wysokości z wydłużonym, czteroprzęsowym prezbiterium. System halowy z założenia wypełnia wysmukłość świątyni z ostrołukami okien. Gotyckie okna są ozdobione laskowaniem i maswerkami oraz zgodnie z zasadami posiadają piękne witraże. Sześć wysmukłych filarów oddziela dwie boczne nawy od głównej zarazem ich ośmiokątny kształt posiada typowe gotyckie sklepienie. Cecha halowego wnętrza uwypukla malowniczy szczyt, gładkość powierzchni wewnętrznej ścian, strzelistość,sklepienia krzyżowo-żebrowe, których przęsła obejmują równocześnie dwie osie okien i wiązane są wspornikami w formie służek. Na czoło wysuwa się również gotyckie XIII wieczne prezbiterium w kształcie wydłużonego prostokąta wraz z przestrzenną nawą. Z narożnika fasady wyrasta jedna, trzykondygnacyjna wieża o wys. 54 m., której szczyt zakończony jest cebulastym hełmem barokowym. Obecne wyposażenie wnętrza kościoła projektował prof. Zbigniew Wzorek z Krakowa. Ołtarz główny jest to płaskorzeźba ceramiczna naśladująca swoim charakterem średniowieczne nastawy ołtarzowe zachowuje podział na kwatery, których przedstawienia są logiczną wykładnią programu Maryjnego. Poszczególne kondygnacje wypełniają: I kondygnacja - koronacja Matki Bożej, II kondygnacja - Święci Tysiąclecia, III kondygnacja – Kościół jako zgromadzenie wiernych zdążających na spotkanie z sacrum w sakramencie ołtarza.
Płaskorzeźby i wszystkie rzeźby wyk. Artysta Rzeźbiarz Janina Reichert-Tothowa. Na tle ceramiki obraz Matki Bożej Miłosierdzia Żorskiej z 1690r.autor nieznany. Po wojnie z kaplicy Linków przeniesiony na ołtarz główny, w gablotach znajdują się wota- wśród nowych i starych od XVII w. Witraże zaprojektował artysta plastyk Łukasz Karwowski, czyniąc motywem przewodnim rozważania różańcowe. Światło przebijające się przez witraże sprzyja medytacji. Wartość zabytkową kościoła wzbogaca dodatkowo kilkanaście zabytków ruchomych (kielichy, monstrancje, obrazy, rzeźby), stanowiące pozostałość po dawnym wyposażeniu kościoła. Żorski kościół poświęcony jest apostołom Filipowi i Jakubowi i swoje święto patronackie obchodzi 1 maja.
Cmentarz katolicki przy kościele farnym
Cmentarz katolicki przy ulicy Księdza Klimka, wybudowany w 1824 roku na miejscu dawnej fosy wodnej przy murach obronnych po stronie północnej. Posiada kilka zabytkowych nagrobków klasycystycznych z połowy XIX. Tam też znajduje się zbiorowa mogiła czterech żorskich powstańców, którzy zginęli w trzecim powstaniu (Rudolf Buchta, Franciszek Kumor, Piotr Paździor, Jan Teszner) oraz grób Jana Gajdy - poety, malarza, krzewiciela odrodzenia narodowego, zmarłego w 1911 roku.
Kościół ewangelicki
Parafia istnieje w Żorach od 1569 roku. Wybuch wojny trzydziestoletniej w 1618 roku zapoczątkował okres kontreformacji, który trwał przeszło 150 lat. Żorska parafia ewangelicka odradza się w 1851 roku. W 1853 roku zakupuje strzelnicę należącą wcześniej do Bractwa Kurkowego, którą przebudowano i w rok później poświęcono. Wkrótce okazało się, że kościół jest za mały. Wybuch pierwszej wojny światowej przerwał prace związane z budową nowego kościoła, który wybudowano dopiero w 1931 roku. Po drugiej wojnie światowej plebanię i kościół zajęła parafia rzymsko-katolicka, budynek szkolny stał się własnością miasta. Po wielu usilnych staraniach, w 1950 roku , ewangelicy odzyskali swój kościół i plebanię, a w roku 1990 także budynek byłej szkoły ewangelickiej.
Cmentarz ewangelicki
Cmentarz ewangelicki znajduje się przy ulicy Osińskiej. W jego centrum usytuowany jest krzyż, postawiony dla upamiętnienia pięćdziesięciolecia istnienia parafii. Znajdujące się tu nagrobki są w różnym stylu, ponieważ różny był czas ich tworzenia - przeważają powojenne i współczesne z ostatniego pięćdziesięciolecia. Wśród nich znajdują się groby rodzinne pastorów Kowali i Baworowskiego. Na szczególną jednak uwagę zasługują najbardziej wartościowe pod względem zabytkowym XIX wieczne i pochodzące z początku XX wieku nagrobki osób także znaczących w historii naszego miasta. Dla przykładu : grobowiec rodziny baronostwa Durant de Senegas - właścicieli Baranowic i Osin, grób żony pastora Missfeldera; monumentalny, składany z osiosów piaskowca grobowiec Wojciecha Benecke - właściciela Folwarków - kuratora żorskiej parafii ewangelicko- augsburskiej; wykonanyz surowego ciosanego, jednolitego kamienia nagrobek Henryka Erasa – współarchitekta obecnego kościoła ewangelickiego. Ciekawostką jest tu także unikatowy, w skali żorskich cmentarzy, pseudobarokowy nagrobek dziecka, rzeźbiony z kamienia.
Cmentarz żydowski
Przez wieki Żory były domem wielu Żydów. Dziś jedynym śladem bytności w naszym mieście jest zdewastowany cmentarz żydowski w dzielnicy Kleszczówka, założony w 1814 roku z inicjatywy Arona Blocha najstarszego w gminie żydowskiej. Jednakże pomniki marmurowe i granitowe zostały skradzione. Ocalały jedynie nagrobki z piaskowca, tzw. macewy (pionowo stojące płyty), pokryte egzotyczną kwadratową literą hebrajską, ulokowane w głowach pochowanych osób, z zachodniej strony grobu. Większość pomników żydowskich zdobi wyłącznie pismo hebrajskie, zawierające imię zmarłego, nazwisko, imię ojca, datę śmierci a także mniej lub bardziej rozbudowaną pochwałę zmarłego. Wymienione w pochwale cechy mężczyzny to: prawość, pobożność, zapewnienie utrzymania dla rodziny, natomiast dla kobiety: pobożność, skromność, dobroczynność, oddanie rodzinie i wychowywaniu dzieci. Oprócz napisów na macewach, występują w górnej części płaskorzeźby (akroteniony). Mają one znaczenie tylko dekoracyjne bądź symboliczne. Te ostatnie informują o życiu zmarłych, pozycji społecznej oraz rodzinie. Na płaskorzeźbach wysuwa się na pierwszy plan symbol kapłanów i męskich potomków. Na macewach spotykamy wizerunki wazonów, kwiatów, koszy. Osobną grupą symboli tworzą postacie zwierząt. Świat roślin na żydowskich pomnikach jest reprezentowany przez złamane drzewo(oznaczające tragiczną śmierć).
Cmentarz został założony w 1925 roku przez pierwszego po zaborach, żorskiego proboszcza Antoniego Wojciecha. Dwa elementy uzasadniające jego walory architektoniczne, wyróżniają cmentarz : trzypoziomowy układ wykorzystujący ukształtowanie terenu i ciekawa pseudoklasycystyczna brama główna, zwieńczona tympanonem z trójkątną, metalową płaskorzeźbą, przedstawiającą postać Chrystusa nad ludzkimi grobami. Na cmentarzu tym znajdują się zbiorowe mogiły, będące miejscami pamięci narodowej. Pierwsza z nich to zbiorowa mogiła "żołnierzy września", którzy polegli podczas obrony Żor, w pierwszym dniu drugiej wojny światowej. Druga, to zbiorowy grób 23 więźniów oświęcimskich, zamordowanych na terenie Kleszczowa i Żor, podczas tragicznego, ewakuacyjnego "marszu śmierci" w styczniu 1945 roku.
Dwa, cenne kamienne pomniki przeszłości sięgające swym pochodzeniem wczesnego średniowiecza. Jeden z nich stoi na cmentarzu przy kościele farnym, na wschodnim krańcu głównej alei. W przeszłości rozgraniczał posiadłości klasztorne. Według innej wersji został wykuty przez zbrodniarza dla odkupienia grzechów. Drugi krzyż usytuowany jest przy ulicy Wodzisławskiej.
Kapliczka przydrożna w Osinach
Jest to jedna z najstarszych znajdujących się na terenie Żor. Kapliczka posiada tabliczkę z datą budowy określoną na 17 lipca 1791 roku. Kapliczka mimo rekonstrukcji zachowała się do dzisiaj z niewielkimi zmianami stanu pierwotnego. Okna i drzwi są z okresu późnego baroku, a dach i ściany z okresu klasycyzmu.
Krzyże przydrożne
Na terenie administracyjnym Żor istnieje ponad 100 różnych krzyży przydrożnych. Obok współcześnie wzniesionych większość z nich pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Na szczególną uwagę jako cenne zabytki, zasługuje kilka z nich, które powstały w połowie XIX w. są one zlokalizowane:
-dwa przy ul. Zastawa z 1840r.
-jeden przy ul. Wodzisławskiej z 1856r.
-jeden w Rowniu z 1856r.
Wyżej wymienione krzyże zostały wykonane ręką nieznanego, ale tego samego autora.
"Kościółek"
Kaplica zwana "Kościółkiem" usytuowana u zbiegu ulic Murarskiej i Bramkowej. Jest to miejsce
stanowiące - według tradycji - zalążek dzisiejszego miasta. Istniał tu do czasu pożaru miasta w 1807 roku kościół drewniany z przed XIII wieku pod wezwaniem NP Marii,
którego nie odbudowano,a na jego miejscu wybudowano kapliczkę murowaną
i umieszczono figurę św. Jana Nepomucena.
Studnia krakowska
Studnia znajduje się w lasach za stawem „Śmieszek” w pobliżu miejscowości Rudziczka. W
średniowieczu kupcy krakowscy zdążający z towarem do Gliwic, zatrzymywali się koło studni aby napoić swoje konie.
Pomnik Św. Jana Nepomucena
Święty Jan Nepomucen zwany przez Czechów Janem z Nepomuka (od nazwy miejscowości w której się urodził). Żył w latach 1348-1393. Czczony jest powszechnie jako patron mostów, orędownik chroniący od powodzi oraz jako męczennik sakramentu pokuty. Pomnik od wielu wieków stoi na Żorskim rynku. W roku 1883 drewnianą figurkę zastąpiono rzeźbą kamienną. Zniszczony w czasie działań wojennych w marcu 1945roku. Odbudowany ze składek społeczeństwa 21 Maja 2000roku. Zachowano fragment ocalonej kolumny z przełomu XIX wieku. Odbudowę pomnika zrealizowano według projektu Stanisława Szwarca. Pomnik staną w tym samym miejscu na rynku, w którym stał od pradawnych czasów. Patronuje obecnie kolejnym pokoleniom żorzan przez następne wieki.
Miejsca Pamięci Narodowej
Mogiła Powstańców Śląskich
Zlokalizowana na starym cmentarzu przy ul. Rybnickiej (obecnie ul. Ks.Klimka). W zbiorowej mogile spoczywa 4 powstańców, z XIII Pułku Powstańczego (żorskiego), utworzonego w 1920 r., spośród mieszkańców miasta. Pułk ten walczył w III powstaniu śląskim. Dowódcami byli por.Haberko, a później kpt. Sadowski. 3. V 1921 r. po opanowaniu Żor przez bataliony powstańcze Nikodema Sobika i Feliksa Michalskiego, XIII pułk przerzucono w rejon Rybnika, gdzie walczył o opanowanie Paruszowca, a potem Rybnika. Odznaczył się w walkach o Kędzierzyn i Koźle.
Mogiła żołnierzy polskich z września 1939 r. (cmentarz przy ul. Osińskiej).
Jest to zbiorowa mogiła 11 żołnierzy polskich, którzy zginęli w obronie Żor 1.IX 1939 r. W 45 rocznicę ich śmierci 22 września 1984 r. dzięki staraniom TMMŻ odsłonięto tablicę pamiątkową z nazwiskami poległych. Aktu tego dokonała żona ppor. Władysława Pawlikowskiego, w obecności byłych obrońców Żor, ich rodzin oraz władz polityczno-administracyjnych miasta.
Zbiorowa mogiła więźniów oświęcimskich (cmentarz przy ul.Osińskiej)
W mogile spoczywają zwłoki 23 więźniów obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka. W styczniu 1945 r. hitlerowcy ewakuowali obóz, prowadząc kolumny więźniów na teren Rzeszy. 19. I 1945 r. jedna z kolumn przechodziła przez Żory do Wodzisławia (stąd nazwa ulicy, którą szli więźniowie – ul. Męzenników Oświęcimskich).Obelisk na mogile ufundowali w 1946 r. miejscowi kombatanci II wojny światowej.
Pomnik Bohaterów Poległych za Ojczyznę i Demokrację
(przy obecnej ul. Ks.Klimka), obok Szkoły Podstawowej nr 2. Wzniesiony dla uczczenia pamięci tych mieszkańców Żor, którzy krwią okupili swą patriotyczną posawę w czasie powstań śląskich i na różnych frontach II wojny światowej. Został ufundowany przez społeczeństwo miasta i uroczyście odsłonięty 7 października 1960 r.
Tablica pamiątkowa obozu „POLENLAGER 95”
Odsłonięta 1.IX 1983 r. przy ul. Męczenników Oświęcimskich. Od 27 sierpnia 1942 r. istniał w Żorach obóz dla ludności polskiej wysiedlonej z powiatów bielskiego, żywieckiego, wadowickiego i z Zagłębia Dąbrowskiego. Do obozu trafiły również dzieci, których rodzice zginęli w Oświęcimiu.
Na tablicy widnieją słowa: „Miejsce upamiętnienia obozu hitlerowskiego dla wysiedlonych Polaków
POLLENLAGER 95 zlokalizowanego na tym terenie w latach 1942- 1945”
Tablica pamiątkowa OTTONA STERNA
W dniu 18 IX 1997r. na froncie budynku Urzędu Miasta przy Rynku odsłonięto tablicę upamiętniającą OTTONA STERNA, żorzanina, urodzonego w żydowskiej rodzinie kupieckiej, laureata nagrody Nobla z dziedziny fizyki za rok 1943.
Pomnik w Hołdzie Policjantom i Oficerom Wojska Polskiego z Żor zamordowanych na Wschodzie.
Pomnik odsłonięto 10 listopada 1995r. Znajduje się przy ulicy Wodzisławskiej, obok komendy Policji.
Tablica upamiętniająca 60 rocznicę walk o Żory.
Odegraniem żorskiego hymnu rozpoczęła się 23 marca 2005r. uroczystość odsłonięcia tablicy
upamiętniającej 60 rocznicę walk o miasto Żory i poległych wtedy radzieckich i czechosłowackich żołnierzy. W Żorach zginęło ich 256. Przez kilka lat spoczywali w zbiorowej mogile przy ul. Ks. Klimka, na której stanęła tablica. Na początku lat 50 ekshumowano ich ciała i przeniesiono
na cmentarz wojskowy w Pszczynie.
Krzyże pokutne